نوع مقاله : مقاله علمی - ترویجی
نویسنده
مربی پژوهشی، بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران
چکیده
با توجه به کمبود آب در کشور، ارزیابی مقدار آب مصرفی در محصولات مهم زراعی ضروری به‌نظر می‌رسد. در این مقاله به محاسبه و بررسی شاخص آب مصرفی برای محصول سیب‌زمینی در سال زراعی 1400-01 در استان همدان پرداخته شد. عملکرد محصول، مقدار آب مصرفی و آب مورد نیاز سیب‌زمینی در مزارع مورد مطالعه 10 شهرستان استان همدان جمع‌آوری و محاسبه شد. نتایج تحقیق نشان داد که در بیش‌تر شهرستان‌های استان همدان (به جز اسدآباد و ملایر) در مزارع سیب‌زمینی، عمل کم‌آبیاری انجام می‌شد. به‌عبارتی میزان آب مصرفی نسبت به آب مورد نیاز محصول کم‌تر بود که دلیل اصلی آن کاهش منابع آبی در دسترس بود. در تمام شهرستان‌های استان همدان (به‌غیر از شهرستان همدان) با وجود اعمال کم‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی، میزان عملکرد نسبت به شهرستا‌ن‌هایی که عمل بیش‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی آن‌ها اتفاق افتاده بود (اسدآباد و ملایر)، بیش‌تر بود و این موضوع در کنار سایر شاخص‌های مؤثر بر عملکرد، می‌تواند متأثر از نقش غیرمستقیم و مفید اعمال کم‌آبیاری مطابق با نتایج مطالعات گذشته نیز باشد. هم‌چنین نتایج نشان داد که بیش‌ترین مقدار آب مصرفی سیب‌زمینی برابر با 12,317 مترمکعب در هکتار (10 درصد بیش‌تر از آب مورد نیاز) مربوط به شهرستان ملایر و کم‌ترین مقدار آن برابر با 8,063 مترمکعب در هکتار (12 درصد کم‌تر از آب مورد نیاز) مربوط به شهرستان بهار می‌باشد و با درنظر گرفتن مساحت زیرکشت محصول در شهرستان‌های مختلف، به‌طور میانگین برای کل استان همدان، مقدار آب مصرفی برابر با 9,814 مترمکعب در هکتار (4 درصد کم‌تر از آب مورد نیاز) شد.
چکیده تصویری
)
تازه های تحقیق
نتایج این بررسی نشان داد که:
1- در بیش‌تر شهرستان‌های استان همدان (به جز اسدآباد و ملایر)، در مزارع سیب‌زمینی عمل کم‌آبیاری به میزان 12-5 درصد (تأمین 95-88 درصد آب مورد نیاز گیاه) انجام می‌شود. لذا با توجه به این‌که انجام عمل کم‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی تا سطح 20 درصد (تأمین 80 درصد آب مورد نیاز گیاه) توصیه شده است (9)، بنابراین به عموم زارعین توصیه می‌شود که ضمن توجه جدی به سایر توصیههای مؤثر از جمله: توصیههای زراعی (خاک، نهاده‌ها، نحوه مدیریت و ...) و غیر زراعی (انبارمانی، خصوصیات کیفی محصول و ...)، به این توصیه نیز توجه داشته و در راستای مدیریت کمی آب مصرفی، کماکان عمل کم‌آبیاری را تا سطح 20 درصد انجام دهند.
2- در بیش‌تر شهرستان‌های استان همدان با وجود انجام کم‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی، میزان عملکرد محصول نسبت به شهرستا‌ن‌هایی که عمل بیش‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی آن‌ها اتفاق افتاده بود (اسدآباد و ملایر)، بیش‌تر بود (2). این موضوع در کنار سایر شاخص‌های مؤثر بر عملکرد (خاک، نهاده‌ها، نحوه مدیریت و ...)، احتمالاً می‌تواند متأثر از نقش غیرمستقیم و مفید اعمال کم‌آبیاری نیز باشد. به‌عبارتی کاهش عملکرد در شرایط بیش‌آبیاری می‌تواند به‌دلیل آبشویی مواد غذایی در شرایط رطوبتی نامناسب خاک (به‌علت آبیاری زیاد) و در نتیجه عدم تهویه مناسب منطقه ریشه و مهیا شدن شرایط برای رشد بیماری‌های قارچی باشد. در حالی‌که در شرایط کم‌آبیاری، این مشکلات وجود ندارد. لذا برای مدیریت عملکرد و رسیدن به سود بیش‌تر نیز به کشاورزان توصیه می‌شود تا در کنار توجه به سایر توصیههای مؤثر، هم‌چنان انجام کم‌آبیاری را در مزارع سیب‌زمینی (تا سطح مناسب) در دستور کار داشته باشند.
3- به زارعین سیب‌زمینی در شهرستان‌های ملایر و اسدآباد که در حال حاضر در مزارع آن‌ها عمل بیش‌آبیاری انجام می‌شود، توصیه می‌شود که در استفاده از آب مصرفی، برنامه‌ریزی بهتری داشته باشند تا همانند سایر شهرستان‌های استان همدان نه‌تنها شاهد عمل بیش‌آبیاری در مزارع سیب‌زمینی نبوده بلکه انجام عمل کم‌آبیاری را تا سطح مناسب در برنامه خود داشته باشند.
4- برای کنترل و مدیریت بهتر تنش آبی (کم‌آبیاری) به زارعین سیب‌زمینی توصیه می‌شود به راهکارهایی مانند: استفاده از مالچ، مدیریت صحیح آفات و بیماری‌ها، انجام عمل کم‌آبیاری در مراحل غیر حساس رشد گیاه، استفاده از ارقام مقاوم به تنش آبی، اصلاح تغذیه و استفاده از کودهای فسفره و پتاسه برای افزایش ریشه‌زایی و مقاومت به تنش آبی، استفاده از هورمون‌های محرک رشد و کودهای آلی که به گیاه در مقابله با تنش خشکی کمک می‌کند و ... ، توجه داشته باشند.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
گرچه کمبود آب در سالیان گذشته در کل کشور یک مسئله مهم بوده اما در سال‌های اخیر به‌واسطه خشکسالی های اتفاق‌افتاده، این مسئله به مهم‌ترین مشکل کشور تبدیل شده است که در استان‌های مختلف کشور از جمله: استان همدان به‌وضوح قابل مشاهده می باشد. کمبود آب باعث می شود که نیاز به مدیریت بهتر آب و بهینه سازی مصرف آب در سطح مزارع و باغات، بیش از پیش احساس شود. یکی از مؤثرترین راهکارهای مقابله با بحران آب و افزایش کمی و کیفی تولیدات در بخش کشاورزی، توجه جدی به میزان مصرف آب و استفاده بهینه از آن با اعمال روش‌ها و سیاست های مناسب می باشد. استفاده از روش‌های آبیاری نوین، اعمال کم‌آبیاری مناسب و ... می‌تواند در مناطق مختلف و به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک (مانند: استان همدان) باعث کاهش آب مصرفی و بهینه سازی آن و بالا بردن راندمان کاربرد آب در سطح مزارع و باغ‌ها شود (5).
از طرفی به‌طور میانگین در سال زراعی 01-1400 سطح زیرکشت و عملکرد سیب‌زمینی در مزارع استان همدان به‌ترتیب 21,458 هکتار و 40 تن در هکتار بوده که از نظر سطح زیرکشت، استان همدان در بین سایر استان‌های کشور رتبه اول را به‌خود اختصاص داده است (1).
بنابراین تلاش برای افزایش عملکرد محصول سیب‌زمینی و کسب سود بیش‌تر از یک سو و استفاده بهینه از آب از سوی دیگر، ایجاب می‌کرد که در راستای ارزیابی وضعیت میزان آب مصرفی نسبت به مقدار آب مورد نیاز این محصول در مزارع سیب‌زمینی استان همدان، مقایسه‌ای انجام شده و نتیجه برای استفاده عموم کشاورزان و متولیان امر در اختیار آن‌ها قرار داده شود. بدیهی است که پیش‌نیاز هرگونه اقدام عملی از سوی کشاورزان و توصیههای کارشناسی درخصوص اصلاح مقدار حجم آب مصرفی در مزارع سیب‌زمینی برای رسیدن به حجم آب مصرفی بهینه، دانستن وضع موجود در شهرستان‌های استان همدان می‌باشد.
لذا برای رسیدن به اهداف بالا، ابتدا میزان آب آبیاری اعمال‌شده از سوی کشاورزان (آب مصرفی) به‌وسیله تکمیل پرسش‌نامه (به‌کمک زارعین و کارشناسان) و هم‌چنین رجوع به مطالعات گذشته در شهرستان‌های استان همدان، برآورد و با میزان آب مورد نیاز محصول سیب‌زمینی (نیاز ناخالص آبیاری محاسباتی) مورد مقایسه قرار گرفت. سپس با مشخص شدن مقدار آب مصرفی در مزارع سیب‌زمینی، توصیههای ترویجی به‌منظور بهبود وضعیت موجود ارائه شد.
)