نوع مقاله : مقاله علمی - ترویجی
نویسندگان
1 بخش تحقیقات خاک و آب، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران
2 محقق بخش تحقیقات خاک و آب، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران
چکیده
آزمون‌خاک، آب‌و‌گیاه یکی از ساده‌ترین‌و‌مهمترین‌راه‌های‌ارزیابی‌حاصلخیزی خاک و کیفیت‌آب‌و‌افزایش‌تولید‌در‌راستای توسعه پایداراست. درآزمون روتین‌خاک میزان شاخصه‌های شوری، اسیدیته، مقادیر پتاسیم‌و فسفر قابل دسترس، درصد کربن آلی‌و آهک‌و نوع بافت خاک-مشخص‌می‌شود. براساس‌این خصوصیات، روش، میزان‌و زمان مصرف و نوع کودهای تجویز شده تعیین می‌گردد. این‌امر به‌ویژه‌در خاک-های استان، که‌معمولا قلیایی بوده و‌حاوی درصد ماده آلی خیلی پایین وآهک بالایی هستند، بسیارحایز اهمیت است. چراکه در‌صورت عدم توجه به این ویژگی‌ها،کودهای‌مصرفی،رسوب کرده‌و‌یا تثبیت می‌شوند‌وکارایی مصرف‌آن‌ها به شدت کاهش‌می‌یابد. بنابراین نه‌تنها هزینه کودی و‌کارگری ازبین‌رفته و‌ارتقای‌عملکرد حاصل نمی‌شود، بلکه به‌مرور‌زمان، موجب شور شدن منابع خاکی می‌گردد. در‌این‌میان انجام روش‌صحیح نمونه‌برداری که بتواند بیانگر وضعیت کل قطعه‌زمین‌موردنظر باشد، امری اجتناب ناپذیر است. برای نمونه‌برداری از‌زمین‌های زراعی، مانند سیبزمینی لازم است که به‌طور‌تصادفی از نقاط مختلف قطعه‌زمین، به‌عمق 0-30 سانتی‌متر، نمونه‌هایی را‌برداشت کرده و پس از مخلوط کردن آنها، یک‌نمونه ترکیبی به وزن یک‌کیلوگرم، با درج اطلاعات ضروری مانند نام زارع، تاریخ نمونه‌برداری، مکان نمونه-برداری را به‌آزمایشگاه مربوطه‌تحویل داد. در‌این‌راستا از سال 1397 تاکنون سعی شد کارگاههای آموزشی در زمینه آشنایی با اهمیت آزمون خاک، آب و گیاه و روش‌های استاندارد نمونهگیری ازآن‌ها و کوددهی متناسب بامراحل رشد سیبزمینی، برگزار شد، در‌طول 6سال از‌زمان برگزاری کارگاههای آموزشی‌و‌ترویجی، شمار‌زیادی از‌مخاطبان به‌اهمیت موضوع پی‌برده‌و‌تعداد بهره‌بردارانی که نمونههای خاک و‌آب مزارع سیبزمینی خود‌رابرای تجزیه به‌آزمایشگاه تخصصی‌خاک وآب‌استان‌ارائه‌دادند، به‌طورچشمگیری افزایش یافت. درنهایت ارائه‌توصیه-های کودی دقیق‌و اصولی‌وتبعیت ازبرنامه مدیریت تغذیه‌سیب‌زمینی، منجربه افزایش تولیدمحصول سالم شد.
چکیده تصویری
)
تازه های تحقیق
طی مدت سالهای1397 تا 1401، (بهطور میانگین هر دو ماه یکبار) که کارگاههای آموزشی و ارائه طریق به بهرهبرداران، کشاورزان و مروجین انجام شد، درصد زیادی از این افراد با اهمیت آزمون خاک و روش نمونهگیری از منابع خاک، آب و گیاه آشنا شدند و نمونههای مزارع سیبزمینی خود را به‌منظور تجزیه به آزمایشگاه تخصصی استان همدان ارائه کردند، به‌طوری‌که تعداد نمونههای ارسالی از مزارع در این بازه زمانی به آزمایشگاه مرجع خاک و آب استان (آزمایشگاه خاک و آب و گیاه مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان) رشد قابل ملاحظهای داشت و تعداد نمونههای خاک حدود 500 درصد، نمونههای آب 300 درصد و نمونههای غده برای اندازه گیری نیترات 760 درصد افزایش یافت (شکل 1). بررسی شکل 1 نشان میدهد که شیب افزایشی تعداد نمونههای آب از ابتدای سال 1397 تا پایان سال 1401 کم‌تر از نرخ افزایشی تعداد نمونههای خاک و بهویژه نیترات غده است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که باید تمرکز بیش‌تری بر تبیین اهمیت و اثر مثبت تجزیه آزمایشگاهی نمونههای آب بر عملکرد کیفی و کمی محصول و هم‌چنین بهبود بهرهوری آب و کود داشت.
با انجام آزمون خاک و آب میتوان توصیه کودی را برای محصول سیبزمینی به‌صورت دقیق و با میزان مصرف بهینه تنظیم و اعمال کرد. در این شرایط با آگاهی از میزان عناصر غذایی در خاک و نیاز مصرف کودی، گیاه دچار کمبود نخواهد شد و تعادل عناصر غذایی در آن هم به‌خوبی رعایت میشود. این امر موجب مقاومت گیاه شده و در برابر تنشهای محیطی مانند: دما، خشکی و شوری و تنشهای زیستی مانند: آفات و بیماریها، تاب‌آوری بالایی خواهد داشت. عدم مصرف کودها و سموم مازاد، موجب تولید محصول سالم و تحقق کشاورزی پایدار شده و در عین حال از آلودگی خاکها و آبهای سطحی و زیرزمینی (در اثر شستشوی بعضی کودها به‌خصوص کودهای نیتروژنه) جلوگیری به عمل میآورد. این روش در نهایت موجب کاهش فرسایش و از دست رفتن منابع خاک و آب خواهد شد. این امر بهویژه در شرایط فعلی (مواجهه با تغییر اقلیم و محدودیت منابع آبی)، میتواند در افزایش بهرهوری آب نقش مؤثری داشته باشد. در نهایت با تولید محصولات سالم میتوان صادرات محصولات کشاورزی کشور را که جنبه راهبردی داشته و از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت هستند، افزایش داد (9 و 10).
یکی از مهم‌ترین شاخصههایی که در آزمون خاک اندازهگیری میشود، بافت خاک و درصد ذرات رس، شن و سیلت آن است. با داشتن این اطلاعات میتوان روش کوددهی (محلول‌پاشی، کودآبیاری و مصرف خاکی؛ پخش سطحی، نواری و نقطهای) و تقسیط کودی (کوددهی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در زمانهای مختلف رشد) را به‌خوبی انجام داد. با داشتن میزان شوری خاک و آب میتوان از کودهایی استفاده کرد که خالصتر بوده و ضریب شوری کم‌تری دارند و هم‌چنین کودهای محرک رشد و تعدیل تنش در این زمینه سودمند خواهند بود. این امر کمک میکند تا بتوان برای اراضی شور و قلیایی، الگوی کشت مناسبی را در نظر گرفت تا بهترین عملکرد و سود اقتصادی را از این اراضی داشت و حتی کیفیت آنها را ارتقاء داد. چنان‌چه خاک تجزیه‌شده آهک و pH بالایی داشته باشد، میتوان از کودهای گوگردی برای اصلاح آن استفاده کرد. هم‌چنین به‌منظور افزایش جذب و قابلیت دسترسی عناصر غذایی ضروری گیاه، کودها را با پایه اسیدی اعمال کرد تا هزینههای اعمال مصرف کود و کارگری به مقدار کمینه برسد و در عین حال به بالاترین کیفیت و کمیت محصول با حفظ منابع و سرمایه کشاورزان که مهم‌ترین آن خاک و آب است، دست یافت. به‌علاوه در صورتی که کشاورز و بهرهبردار بخواهد زمینی را اجاره کند با آزمون آب و خاک اطلاع کاملی از منابع تولید زمین مورد نظر خواهد داشت و در تصمیم‌گیری او کمک بسیاری خواهد کرد. در شرایطی که در طول فصل رشد، در مزارع سیبزمینی، آثار کمبود عناصر غذایی دیده شود، با آزمون اندام گیاهی، میزان و عنصری که با کمبود مواجه است، تعیین شده و کوددهی سریع به‌صورت سرک، میتواند از آسیب بیش‌تر محصول جلوگیری کند (1، 9 و 10).
لذا تهیه اطلاعات مربوط به اهمیت آزمون خاک، آب و گیاه و نحوه نمونهگیری از آنها به‌صورت دستورالعمل یا بروشور، همراه با عکس‌های رنگی تکمیلی، چاپ و در تعاونی‌ها و مراکز کشاورزی، توزیع شد. هم‌چنین این اطلاعات در تارنمای (سایت) مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان جهاد کشاورزی استان همدان و برخی مدیریت‌های جهاد کشاورزی شهرستانها قرار داده شد تا در دسترس عموم بهرهبرداران قرار گیرد (شکل 2 و 3). کارگاههای آموزشی نیز در این راستا بسیار مهم و کاربردی بود زیرا حضور فیزیکی افراد در کلاسها و مزارع به‌منظور آموزش عملی بسیار مؤثرتر بود.
چنان‌چه اقدامات لازم و اساسی برای آموزش و افزایش آگاهی بهرهبرداران و مروجین از آزمون خاک، آب و گیاه و نحوه نمونه‌برداری صحیح این منابع انجام گیرد، فرصتی فراهم خواهد شد تا بتوان به تولید محصول سالم و کشاورزی پایدار در کشور دست یافت. با وجود اهمیت و مزیت‌های این موضوع، متأسفانه هنوز فعالیتهای کاربردی و گستردهای در کشور صورت نگرفته است. از جمله محدودیتها و موانع موجود میتوان به عدم اطلاع کافی مدیران از اهمیت موضوع، هزینهبر بودن چاپ دستورالعمل و اجرای کارگاههای آموزشی (تأمین وسیله نقلیه و اعزام کارشناس) و کم بودن کارآمدی فعالیت بعضی از عوامل اجرائی در عرصه کشاورزی اشاره کرد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
مصرف کود بدون آزمون خاک ممکن است بیش از حد نیاز محصول سیبزمینی باشد؛ در این صورت هزینه تولید افزایش یافته و اثرات سوء آن در غده سیبزمینی، خاک و آب باقیمانده و احتمال آلودگی این منابع را پدید میآورد. از طرف دیگر ممکن است کود مصرفی بدون آزمون خاک، کم‌تر از حد نیاز محصول سیبزمینی باشد و موجب کاهش عملکرد شود. هم‌چنین انتخاب نادرست نوع کود مصرفی، سبب کاهش کمی و کیفی محصول تولیدی خواهد شد و در این صورت کشاورز زیان خواهد دید. اشتباه در مصرف به‌موقع کود و نحوه کودپاشی نیز باعث میشود، انتظاری که از کارایی جذب کود مد نظر است، محقق نشود. بنابراین لازم است که قبل از کشت، حتماً آزمون خاک انجام شود، تا تشخیص کمبود عناصر غذایی در خاک و توصیه کودی لازم براساس آزمون خاک صورت گیرد (1 و 4). به‌علاوه در مواردی لازم است متناسب با قابلیت اراضی و شرایط مزرعه، نوع و الگوی کشت تغییر یابد و حتی در صورت نیاز، کاربری زمین تغییر کند. با توجه به مطالب ذکر شده، بهینهسازی تولید محصول، محافظت از محیطزیست در برابر آلودگی ناشی از آبشویی کودهای محلول در آب بهویژه کودهای نیتروژنه، کمک به تشخیص مشکلات کمبود عملکرد سیبزمینی، بهبود تعادل تغذیهای مزرعه و صرفه‌جویی در مصرف کود، از مهم‌ترین اهداف آزمون خاک و آب است. با تحقق این اهداف ضمن تولید محصول سالم، بهبود میزان عملکرد و افزایش بهرهوری آب و جذب مواد کودی حاصل خواهد شد (2 و 3). یکی دیگر از آزمونهای مهمی که در کشاورزی حائز اهمیت میباشد، تجزیه اندامهای گیاه و بهویژه برگ و محصول تولیدی است که در مواردی از جمله: عدم انجام آزمون خاک قبل از کاشت، ظهور علائم کمبود عناصر غذایی گیاه در طول فصل رشد، بررسی کارایی کود مصرفی و میزان جذب آن توسط گیاه، تعیین حدود بحرانی عناصر غذایی در گیاه و اندازهگیری بعضی ترکیبات ویژه موجود در گیاه مانند: نیترات و فلزات سنگین، ضروری است (3). سیبزمینی جزء محصولات زراعی پرنیاز به عناصر غذائی بوده و میزان جذب سه عنصر غذائی نیتروژن، فسفر و پتاسیم متناسب با مرحله رشد گیاه، متفاوت است. بیشینه نیاز به پتاسیم در مرحله پرشدن غده اتفاق میافتد و جذب پتاسیم حتی تا مرحله بلوغ هم ادامه مییابد، درحالیکه جذب نیتروژن و فسفر در اواسط مرحله پرشدن غده بسیار کند میشود و در پایان این مرحله متوقف میشود (5 و 7). نشانه واضح شروع مرحله پرشدن غده در بخش هوایی، گلدهی سیبزمینی است و این دو مرحله همزمان اتفاق میافتند. غدههای سیبزمینی در این مرحله حساس رشدی، بهطور میانگین در هر روز به 5/4 کیلوگرم نیتروژن، 3/0 کیلوگرم فسفر و 6 کیلوگرم پتاسیم در هکتار نیاز دارند و نیاز غده‌ها به پتاسیم در این مرحله بسیار بالاست. تولید عملکرد در این مرحله از رشد سیبزمینی به روزانه 000,1 تا 500,1 کیلوگرم در هکتار نیز می‌رسد، بنابراین خیلی مهم است که عناصر غذایی ضروری با نسبت مناسب و اندازه کافی براساس آزمون خاک در اختیارگیاه قرار گیرند.
میزان توصیه کودی علاوه بر موارد ذکرشده به نوع رقم و میزان عملکرد در واحد سطح نیز بستگی دارد (8). همانطور که در جدول 1 مشخص است، سیبزمینی جزء محصولات پرنیاز به عناصر غذایی است و برای تولید 67 تن در هکتار سیبزمینی باید حدود 340 کیلوگرم نیتروژن، 45 کیلوگرم فسفر و 350 کیلوگرم پتاسیم و هم‌چنین مقادیر زیادی عناصر غذایی پرمصرف ثانویه نظیر: کلسیم، منیزیم و گوگرد و عناصرغذایی کممصرف نظیر: آهن، روی، مس و منگنز جذب شود. اگر این عناصر به‌موقع تأمین نشوند یا خاک مورد استفاده قدرت تأمین عناصر غذایی مورد نیاز را نداشته باشد، عملکرد حتماً کاهش مییابد و کیفیت محصول افت میکند.
پیشنهاد میشود برگزاری گردهمایی و کارگاههای آموزشی برای کارشناسان فعال کشاورزی در شهرستانها و استانهای تولیدکننده سیبزمینی، صورت گیرد تا با تبادل اطلاعات و ارائه پیشنهادات به‌منظور آموزش و ترغیب بهرهبرداران کشاورزی در زمینه آزمون خاک و آب، قبل از کشت و تجزیه برگها و اندامهای گیاهی در زمان کشت که منجر به حفظ منابع پایه (خاک و آب) و تولید محصول سالم میشود، تصمیم‌گیری‌های مناسب و کاربردی انجام گیرد. پیشنهاد میشود در مراسم روز مزرعه، انتقال یافته‌های تحقیقاتی، یاوران تولید و بازدید محققان معین از مناطق مختلف حتماً متخصصان خاک و آب نیز حضور داشته باشند که این موارد تا جایی که امکان دارد به اطلاع بهرهبرداران در سراسر شهرستانها و دهستانهای کشور رسانده شود. پیشنهاد میشود برای تشویق کشاورزان به آزمون خاک و آب، تخفیفات ویژهای برای تجزیه نمونههای آنها در نظر گرفته شود. پیشنهاد میشود چنان‌چه کودهایی با تعرفه دولتی در اختیار سیبزمینی‌کاران قرار می‌گیرد با استناد به آزمون خاک و آب باشد. هم‌چنین جزوه‌های (بروشورهای) آموزشی اهمیت آزمون خاک و آب و آشنایی با روش صحیح نمونه‌برداری از آنها که تهیه شده میتواند در اختیار بهره‌بردارن، مروجین، کارشناسان و کلیه افرادی که در حیطه کشاورزی فعالیت دارند، قرار گیرد.
)