نوع مقاله : مقاله علمی - ترویجی
نویسنده
استادیار پژوهشی، بخش تحقیقات گیاه پزشکی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج، مشهد، ایران
چکیده
بیماری شانکر ساقه و شوره سیاه علاوه بر کاهش کمیت و کیفیت محصول سیب زمینی، موجب کاهش ارزش بذری غده‌ها نیز می-شود. خاکزاد و غده‌زاد بودن قارچ عامل بیماری، اهمیت آن را دو چندان کرده است. خوشبختانه ضدعفونی غده بذری با ترکیبات مناسب، راهی عملی و اقتصادی در جهت مدیریت این بیماری می‌باشد. هدف از ارائه این نوشتار، معرفی تعدادی از قارچ کش‌ها و ترکیبات بیولوژیک موثر است تا کشاورزان بتوانند بدون اجبار به استفاده از ترکیبات خاص، با توجه به امکانات موجود، وضعیت آلودگی غده‌ها و برنامه مدیریتی خود، ترکیب مناسب برای ضدعفونی غده بذری را انتخاب نمایند. نتایج تحقیقات چندین ساله نگارنده به وضوح نشان داد که کلیه ترکیبات زیر در کنترل بیماری مذکور موثر هستند. لازم به ذکر است که میزان تاثیر این ترکیبات، کاملا متفاوت بوده و براساس درصد کنترل بیماری به ترتیب از موثرترین تا کم اثرترین در گروه‌های یک، دو و سه قرار می‌گیرند: گروه یک: ایپرودیون+ کاربندازیم WP 52/5% ( 2‰)، تیابندازول WP 60% (2‰)، تیوفانات متیل WP 70% (‰2/5)، کاربوکسین تیرام FL 40% (‰ 2/5)، کاربوکسین تیرام WP 75% (‰ 2/5). گروه دو: پنسی کورون WP 25% (‰ 1/5 )، فلودیوکسونیل FS 2.5% (‰4)، تریانوم پی (‰5)، کمپانیون (‰4). گروه سه: مانکوزب WP 80% (‰ 2/5)، کاربندازیم WP 50-60% (‰ 2/5 )، تریکومیکس اچ وی (‰5)، بیونوترینت (‰4).
چکیده تصویری
)
تازه های تحقیق
با توجه به اینکه عامل بیماری شانکر ریزوکتونیایی ساقه و شوره‌سیاه سیب زمینی علاوه بر غده از طریق خاک نیز منتقل می شود، ضمن ضدعفونی صحیح غده های بذری قبل از کشت با ترکیبات مناسب بایستی به سایر عملیات کشاورزی مؤثر در کنترل این بیماری نیز توجه شود تا میزان خسارت ناشی از این بیماری روی بوته ها و غده های دختری به حداقل ممکن برسد. مجموعه عملیات قابل توصیه برای کنترل بیماری بدین شرح می باشد:
1) تناوب زراعی: اجتناب از کشت متوالی سیب زمینی و رعایت تناوب زراعی براساس کشت محصولاتی که مناسب منطقه بوده و در عین حال میزبان شانکر ریزوکتونیایی سیب زمینی نباشند. در مبحث تناوب، بایـد از کشـت متوالی سیب زمینی بذری یا خوراکی و محصولات دارای آفـات و بیماری های مشترک نظیر گوجه فرنگی و بادمجان در یک قطعه زمین زراعـی، خـودداری کرد. تنـاوب سـیب زمینـی، غـلات و حبوبات، مناسب ترین تناوب به‌منظور کنترل این بیماری سـیب زمینـی اسـت (18).
2) انتخاب غده های عاری از بیماری و گواهی‌‌شده در حد امکان: انتخاب، خرید و کشت غده عاری از بیماری مرحله مهمی در کاهش میزان بیماری محصول سال آینده خواهد بود. این غده ها در مزارعی تولید می شوند که سابقه بیماری در آنها وجود نداشته باشد و یا در هنگام مرتب‌سازی، غده های بیمار حذف شده باشند.
3) پیش جوانه دار کردن غده ها قبل از کشت: برای این مرحله بایستی غده ها را 3-2 هفته قبل از کشت، در مکانی مناسب و ترجیحاً نزدیک به انبار، در لایه های نازک و یا در ارتفاع کم قرار داد و با افزایش تدریجی حرارت به 15-12 درجه سانتی‌گراد و نور غیرمستقیم، شرایط را برای جوانه زنی غده ها مهیا کرد. لازم به ذکر است که طول جوانه های تولیدشده نباید از دو سانتیمتر تجاوز کند زیرا در طی عملیات کاشت به سهولت دچار شکستگی می شوند.
4) ضدعفونی غده ها قبل از کشت با رعایت موارد ذیل انجام شود:
4-1) فاصله زمانی ضدعفونی غده تا کشت، حداقل ممکن باشد. لازم به توضیح است که سه تا چهار ساعت پس از انجام ضدعفونی، سطح غده ها خشک و قابل کشت می باشند. برنامه ریزی کشت بایستی طوری انجام شود که غده های ضدعفونی شده حداکثر پس از یک تا دو روز کشت شوند.
4-2) برای انجام ضدعفونی، غده های سیب زمینی در یک سطح صاف مثل کف انبار یا روی نوار نقاله در یک لایه، پهن شده و روی آنها با قارچ کش یا ترکیب بیولوژیک مؤثر محلول‌پاشی شود. لازم به ذکر است که غلظت ماده ضدعفونی کننده، برای یک تن غده در نظر گرفته شده و بایستی در کم‌ترین حجم آب (حداکثر 30 لیتر) مخلوط و روی غده ها محلول‌پاشی شود (13، 15، 17).
4-3) برای انتخاب ترکیب مناسب جهت ضدعفونی و تعیین غلظت مربوط، می توان یک ترکیب از گروه های سه گانه زیر را انتخاب و مورد استفاده قرار داد. توجه به این نکته ضروری است که غلظت ترکیب ضدعفونی کننده به مقدار آن در یک تن سیب زمینی اشاره می کند.
گروه اول: ایپرودیون+ کاربندازیم WP 5/%52 با غلظت ‰۲ (2 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، تیابندازول WP %60 با غلظت ‰۲ (2 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، تیوفانات متیل WP %70 با غلظت ‰ 2/5 (2/5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، کاربوکسین تیرام FL %40 با غلظت ‰2/5 (2/5 لیتر برای یک تن غده سیب زمینی)، کاربوکسین تیرام WP %75 با غلظت ‰2/5 (2/5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی).
گروه دوم: پنسیکورون WP %25 با غلظت ‰1/25 (1/25 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، فلودیوکسونیل 2/5 % با غلظت ‰4 (4 لیتر برای یک تن غده سیب زمینی)، تریانومپی با غلظت ‰۵ (5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، کمپانیون با غلظت ‰۴ (4 لیتر برای یک تن غده سیب زمینی).
گروه سوم: مانکوزب WP %80 با غلظت ‰2/5 (2/5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، کاربندازیمWP %50-60 با غلظت ‰ 2/5 (2/5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، تریکومیکس اچوی با غلظت ‰۵ (5 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی)، بیونوترینت با غلظت ‰۴ (4 کیلوگرم برای یک تن غده سیب زمینی).
انتخاب ماده ضدعفونی کننده ( قارچ کش یا ترکیب بیولوژیک و نوع آنها) در بحث کنترل این بیماری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است به‌طوری که توجه به نکات ذیل در این مورد ضروری می باشد:
قارچ‌کش های گروه اول، کارایی بالاتری نسبت به ترکیبات بیولوژیک گروه دوم و سوم دارند. بنابراین در صورت آلودگی شدید غده های بذری یا خاک مزرعه و اجبار به کشت آنها، توصیه اکید بر استفاده از قارچ کش های گروه اول است که اثر قاطع تری دارند. در صورت سالم بودن ظاهر غده های بذری (توصیه انتخاب غده های سالم است) به‌راحتی و با اطمینان می توان از گروه دوم نیز به‌عنوان ماده ضدعفونی کننده استفاده کرد. در صورتی‌که مدیر مزرعه در شرایط خاص به جز ترکیبات گروه سوم به ترکیب دیگری دسترسی نداشته باشد، مسلماً استفاده از ترکیبات گروه سوم نسبت به عدم ضدعفونی، ارجحیت دارد.
4-4) در انتخاب ترکیب مناسب برای مدیریت این بیماری، با کارشناسان گیاهپزشکی منطقه مشورت نموده و به اطلاعات مندرج بر روی برچسب قارچ‌کش دقت کامل شود.
5) رعایت عمق مناسب کشت: در پژوهش های انجام‌شده درکشور، بهترین عمق های کاشت 20-15 سانتیمتر تعیین شده است. در زراعت سیب زمینی، عمق کاشت غده ها با توجه به اندازه غده های بذری و شرایط خاک تعیین می‌شود. به‌طور کلی توصیه می شود که در ابتدای کاشت، عمق غده ها خیلی زیاد نباشد تا سبزشدن آنها با تأخیر مواجه نشود اما پس از سبزشدن، لازم است با خاک‌دهی بوته های سبزشده طی دوره رشد، شرایط مناسبتری برای تشکیل غده‌های جدید ایجاد شود (7).
6) کشت در خاک با دمای مناسب: در صورتی که غده سیب زمینی در خاک سرد کشت شود، جوانه زدن و سبزشدن غده طولانی شده و مدت زیادتری جوانه در زیر خاک می ماند و این موضوع احتمال حمله بیمارگرها از جمله قارچ ریزوکتونیا را بیشتر می کند. بنابراین توصیه بر آن است که کشت، زمانی انجام شود که دمای خاک حدود 18 درجه سانتی‌گراد باشد.
7) رعایت نظم در آبیاری براساس نیاز آبی سیب زمینی و پرهیز از ایجاد تنش های آبی: سیب زمینی، در تمامی مراحل رشد، به تنش آبی حساس است. بنابراین توجه به موارد ذیل در مدیریت آبیاری ضروری است:
7-1) عمق توسعه ریشه سیب زمینی پس از استقرار کامل گیاه، حدود 60 سانتیمتر است و آب باید به این عمق نفوذ کند.
7-2) مقدار آب موجود در خاک، به هیچ وجه نباید کم‌تر از 65 درصد آب موجود در حالت ظرفیت مزرعه باشد. به‌عبارت دیگر، آبیاری مزرعه زمانی باید انجام گیرد که حداکثر، 35 درصد از آب موجود در مرحله ظرفیت مزرعه تخلیه شود.
7-3) وجود آب آزاد (بیش از ظرفیت زراعی) در مزرعه، کمیت و کیفیت تولید را کاهش داده و موجب افزایش بیماریهای باکتریایی و قارچی می شود.
7-4) در کشت بهاره سیب زمینی، مقدار آب مورد نیاز گیاه تا مرحله غده زایی کم و پس از آن افزایش می یابد. ذکر این نکته نیز ضروری است که نیاز آبی گیاه تا مرحله نزدیک به رسیدگی غده ها زیاد و ثابت است و پس از آن مجدداً کاهش می یابد (18).
8) پیروی از یک برنامه تغذیه ای مناسب از زمان کاشت تا برداشت و اجتناب از مصرف نامتعادل کودها: استفاده از کودها باید براساس نیاز گیاه، شرایط محیطی و به‌خصوص شرایط خاک باشد. گیاهانی که از سوء تغذیه (کمبود یا ازدیاد مواد غذایی) رنج می برند، همواره جهت ابتلا به بیماری های مختلف مستعدتر هستند. از طرف دیگر مزارعی که از یک تغذیه بهینه و متناسب برخوردار باشند، به‌طور قابل توجهی بیماری های گیاهی در آنها کم‌تر مشاهده می‌شود. بنابراین می توان گفت که رعایت تعادل و تناسب در تغذیه گیاهان، گام مؤثری در مدیریت بیماری های گیاهی و غده های تولیدشده خواهد بود.
9) حذف شاخ و برگ پس از طی شدن دوره رشدی سیب زمینی و رعایت حداقل 15-10 روز فاصله بین سرزنی و برداشت به منظور ضخیم شدن پوست غده ها: با توجه به اینکه طولانی شدن دوره پس از سرزنی موجب توسعه بیماری شوره‌سیاه سیب زمینی می شود، لذا بایستی پس از طی دوره رشدی گیاه، آبیاری قطع و عملیات حذف اندام هوایی بوته انجام شود. پس از گذشت 15-10 روز از سرزنی، غده ها آماده برداشت هستند. این عملیات سبب ضخیم شدن پوست غده، جلوگیری از زخمی شدن غده ها در هنگام برداشت و آلودگی های بعدی می شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
یکی از بیماریهای مهم سیب زمینی، شانکر ریزوکتونیایی و شوره‌سیاه (BlackScurf) است که اولین بار توسط کوهن[1] در سال 1858 شرح داده شده است. در ایران نیز اولین بار توسط کریمی از دماوند و قزوین در سال 1350 گزارش شد (12). این بیماری در اغلب مناطق کشت سیب زمینی دنیا وجود دارد ولی خسارت آن در مناطقی با آب و هوای سرد و مرطوب شدیدتر است. عامل بیماری، یک قارچ خاکزاد بوده و اهمیت اقتصادی بیماری، به‌دلیل تشکیل سختینه های سیاهرنگ قارچ در سطح غده است که موجب بدرنگی غده و افت عملکرد می شود (12). در مزارع سیب زمینی که آلودگی به بیماری شوره‌سیاه شدید باشد، حداقل 30% کاهش عملکرد وجود دارد. از طرف دیگر در صورت آلودگی بیش از 5% سطح غده، ارزش بذری غده در اثر این بیماری از بین می رود. مواردی چون خاکزاد بودن و داشتن میزبان های متعدد در بین گیاهان زراعی و علف های هرز، بر اهمیت این بیماری افزوده است (4). کنترل این بیماری به‌طور کامل امکان‌پذیر نیست ولی اعمال روش های مختلف با هدف مدیریت تلفیقی، بروز و شدت آن را به حداقل خواهد رساند. تحقیقات نشان داده است که به‌کارگیری روشهای مدیریتی مناسب، خسارت بیماری را به کم‌تر از 2% میرساند. پیش جوانه دار کردن غده های بذری قبل از کشت زیر نور فلورسنت، عمق کاشت کم‌تر از 15 سانتیمتر، کنترل بیولوژیک و ضدعفونی غده ها با ترکیبات مختلف، از روشهای مدیریت این بیماری می باشد (12). جمعی از محققین خارجی در تحقیقات چندین ساله خود بدین نتیجه رسیدند که تیمار غده های بذری سیب زمینی پیش از کاشت با ترکیبات شیمیایی آزوکسی استروبین، آلفا 1،3 گلوکان، ایپرودیون (رورال)، بنودانیل، بنومیل (بنلیت)، پنتاکلرونیتروبنزن، پنسیکورون (مونسرن)، توکلوفوسمتیل، تیابندازول (تکتو)، تیوفانات متیل (توپسینام)، تیوفانات متیل (توپسین ام)+ کلروتالونیل (داکونیل)، تیوفانات متیل (توپسین ام)+ مانکوزب (دیتان ام)، دیاکسیدکلر ClO2، سوبلیمه (بی‌کلرید جیوه)، سیموکسانیل، فرمالین، فلوتولانیل، فلودیوکسونیل (سلست)، فلوزینام، فنپیکلونیل، کاربندازیم (دروزال)، کاپتان، مانکوزب (دیتان ام) و هیپوکلریت سدیم تأثیر مثبتی در کنترل بیماری قارچی شانکر ریزوکتونیایی سیب زمینی دارد (21، 22، 25، 26، 29، 30، 31). در بحث کنترل بیولوژیک در شرایط مزرعه ای و آزمایشگاهی نیز، ضدعفونی غده های سیب زمینی با سوسپانسیون قارچهای Arthrobotrysoligospora ، Beauveriabassiana ، Duddingtoniaflagrans ، Gliocladiumroseum، G. virens ، Hormiactisfimicola، Trichodermaharzianum، T. atroviride، T. viride ، T. hamatum، Verticillium biguttatum و باکتری های Bacillus subtilis و Pseudomonas putida روشی مؤثر برای کنترل بیماری شانکر ریزوکتونیایی سیب زمینی بوده است (20، 23، 24، 27، 28).محققین ایرانی نیز در پژوهش های خود اثربخشی مثبت ضدعفونی غده های سیب زمینی با ترکیبات ایپرودیون (رورال)، ایپرودیون +کاربندازیم (رورال تی اس)، پنسیکورون (مونسرن)، تیابندازول (تکتو)، توکلوفوسمتیل و مانکوزب (دیتان ام) را در مقابله با بیماری شانکر ریزوکتونیایی سیب زمینی تأیید کرده اند (1، 5، 6، 8، 10، 11، 14، 19). پژوهشگران ایرانی، تأثیر ضدعفونی غده ها توسط ترکیبات بیولوژیک مثل: Bacillusspp.،P. fluorescens ،Talaromycesflavus و T. harzianum را بررسی کرده و بدین نتیجه رسیدند که این ترکیبات باعث کاهش قابل توجه بیماری شانکر ریزوکتونیایی می شوند (3، 2، 5، 6، 9).
عامل بیماری شانکر ریزوکتونیایی و شوره‌سیاه سیب زمینی، قارچی با نام Rhizoctonia solani (فرم جنسی Thanatephoruscucumeris) است. این قارچ گروه های آناستوموزی[2] فراوانی دارد ولی گروه 3 (AG-3) مهم‌ترین گروه آن در مناطق سیب زمینی‌کاری کشور می باشد (12). شوره‌سیاه سیب زمینی انتشار جهانی داشته و احتمالاً هرجا سیب زمینی کشت می شود، وجود دارد (11). بررسی های نگارنده نشان می دهد که در تمام مناطق سیب زمینی‌کاری کشور از جمله: استان های خراسان، اردبیل، کرمان، گلستان و تهران، این بیماری با درصد وقوع متفاوت وجود دارد. ریزوکتونیا با حمله به ساقه، استولون و ریشه و در نتیجه تحت تأثیر قرار دادن اندازه و تعداد غده، باعث بروز خسارت کمًی شده و با تولید غده های بدشکل و اسکلروت روی سطح غده، کیفیت محصول را کاهش می‌دهد (32). عامل بیماری در اوایل فصل رویش، جوانه ها را مورد حمله قرار داده، باعث از بین رفتن آنها و متعاقباً ظهور مجدد جوانه ها می گردد که این امر، موجب تأخیر در جوانه زنی غده های بذری و کوتاه شدن فصل رویشی گیاه آلوده می شود. هم‌چنین عامل بیماری می تواند قسمت های زیرزمینی گیاه (ساقه زیرزمینی و استولون) را مورد حمله قرار داده و موجب تشکیل لکه های قهوه ای رنگ (شانکر یا زخم) در این بخشها شود (شکل 2) که عوارض ناشی از آن در قسمت هوایی به‌صورت پیچیدگی و پژمردگی برگ ها، کوتولگی و تشکیل غده های هوایی در محل انشعاب شاخه ها و دمبرگ ها ظاهر می شود (7). عامل بیماری در غده ها، ایجاد پوسیدگی نمی کند و لیبروز اسکلروت های سیاهرنگ قارچ در سطح غده ها بازارپسندی محصول را کاهش می دهد (12)
[1]- Kuhn
[2]- Anastomosis
)