نوع مقاله : مقاله علمی - ترویجی
نویسندگان
1 استادیار پژوهش، بخش تحقیقات اقتصادی، اجتماعی و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران.
2 استادیار پژوهش، بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همدان، ایران.
چکیده
در شرایط حاضر اندازه گیری و تحلیل شاخص های بهره وری عوامل تولید خصوصاً آب در بخش کشاورزی بسیار مهم و از جایگاه خاصی برخوردار است. هـدف از این تحقیق، اندازه گیری و مقایسه بهره وری مصرف آب آبیاری در دو روش آبیاری بارانی و قطره ای در محصول سیب‌زمینی در استان همدان می باشد. جهت دست‌یابی به اهداف این تحقیق به روش نمونه‌گیری تصادفی، تعداد 84 بهره بردار انتخاب و داده های لازم از طریق اندازه گیری های مزرع های جمع آوری شده است. متناسب با هدف تحقیق، از دو شاخص بهره وری فیزیکی و اقتصادی آب استفاده شده است. براساس این نتایج، بهره وری آب در سیستم آبیاری قطره ای به‌طور قابل توجهی بالاتر از سیستم آبیاری بارانی است. میانگین بهره وری فیزیکی آب در سامانه آبیاری بارانی و قطره‌ای به‌ترتیب برابر با 4/3 و 7/4 کیلوگرم بر هر مترمکعب است. میانگین بهره وری اقتصادی آب در سامانه آبیاری بارانی و قطره ای نیز به‌ترتیب برابر با 14980 و 22623 ریال بر هر مترمکعب است. بالاترین بهره‌وری فیزیکی و اقتصادی آب در شهرستان های بهار و کبودراهنگ مشاهده شده است.
تازه های تحقیق
شاخص بهره وری فیزیکی با توجه به عملکرد محصول و میزان حجم آب مصرفی، محاسبه شده است (شکل 2 و 3). میانگین بهره وری مصرف آب در دو سیستم آبیاری قطره ای و بارانی به‌ترتیب 7/4 و 4/3 کیلوگرم به ازای هر مترمکعب آب است. در روش آبیاری بارانی حداقل بهره وری آب در شهرستان ملایر با 8/2 و حداکثر بهره‌وری آب در شهرستان بهار با 9/4 کیلوگرم به ازای هر مترمکعب آب نشان داده شده است (شکل 2). در روش آبیاری قطره ای، حداقل بهره وری آب در شهرستان ملایر با 9/3 و حداکثر بهره وری آب در شهرستان بهار با 7/6 کیلوگرم به ازای هر مترمکعب آب محاسبه شده است (شکل 3). این نتایج نیز حاکی از افزایش بهره وری آب در سیستم آبیاری قطره ای نسبت به آبیاری بارانی است. در ضمن در برخی مناطق مانند شهرستان بهار به علت کشت سیب زمینی در اسفندماه و بهره گیری از بارندگی‌های بهاره، میزان حجم آب مصرفی نسبت به سایر مناطق استان همدان کاهش و بهره وری مصرف آب افزایش یافته است.
شاخص سود ناخالص، میزان ارزش ناخالص محصول را به ازای هر مترمکعب آب نشان می دهد. بالا بودن این شاخص نشان‌دهنده استفاده بهتر از منابع آب است امّا به‌دلیل اینکه در محاسبه آن، هزینههای تولید در نظر گرفته نمیشود لذا معیار مناسبی نیست. شاخص سود خالص، نسبت سود هر محصول را به میزان آب مصرف‌شده نشان می‌دهد. این شاخص، نقص شاخص قبلی را مرتفع می سازد. بررسی نتایج حاصل از محاسبه این شاخص، اتلاف مهم‌ترین و با ارزش‌ترین منبع زیست‌محیطی را نشان می‌دهد. شکل‌های 4 و 5 به مقایسه بهره‌وری اقتصادی آب در محصول سیب زمینی در دو روش آبیاری بارانی و قطره‌ای پرداخته است. میزان بهره وری اقتصادی در سطح استان همدان در روش آبیاری بارانی، 14980 و در روش آبیاری قطره‌ای، 22623 ریال به ازای هر مترمکعب آب است. در روش آبیاری بارانی، حداقل بهره وری اقتصادی آب در شهرستان ملایر با 12580 و حداکثر بهره وری اقتصادی آب در شهرستان بهار با 24835 ریال به ازای هر مترمکعب آب ملاحظه میشود (شکل 4). در روش آبیاری قطره‌ای حداقل بهره وری اقتصادی آب در شهرستان ملایر با 18987 و حداکثر بهره وری اقتصادی آب در شهرستان بهار با 35158 ریال به ازای هر مترمکعب آب نشان داده شده است
کلیدواژه‌ها
موضوعات
ایران سرزمینی خشک و بیابانی است که نزولات جوی آن کمتر از یک سوم متوسط بارندگی در سطح دنیا است. کشور ایران، در ردهبندیهای انجام‌شده توسط مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب (IWMI) از جمله کشورهایی است که با وضعیت بحران آب مواجه است (2). پیش بینی شده است که تا سال 2030، ایران جزو آن دسته از کشورهایی است که میزان سرانه منابع آب تجدیدپذیر آن پایین‌تر از 1500 مترمکعب خواهد شد. این وضعیت منجر به بحرانی شدن وضعیت آب در ایران خواهد شد. بنابراین خشکسالی و کم‌آبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخش‌های مختلف به آب، مشکل خشکسالی در سال‌های آینده حادتر خواهد شد. بر اساس گزارش مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب (5)، کشور ایران برای حفظ وضع فعلی خود تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد به منابع قابل استحصال خود بیفزاید. این امر با توجه به نیازهای روزافزون بخش‌های کشاورزی، شرب، صنعت و حفاظت از سایر منابع زیستی بسیار مشکل و حتی ناممکن است. هم‌‌اکنون منابع آب زیرزمینی، 85 درصد منابع آب استان همدان را تشکیل می‌دهد. از یک طرف وقوع خشکسالی‌های پیدرپی در سال‌های اخیر و از طرفی بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی جهت امور کشاورزی که حدود 90 درصد از مصرف آب زیرزمینی استان همدان را به خود اختصاص داده، منجر به افت شدید سطح ایستابی در دشت‌های استان همدان شده است (4). در حال حاضر رویکرد مبتنی بر مدیریت عرضه در منابع آب استان همدان با محدودیت‌های زیادی مواجه می‌باشد و لزوم ایجاد تغییر در دیدگاه حاکم بر مدیریت منابع آب و چرخش به سمت مدیریت تقاضا در بخش‌های مختلف شرب، صنعت و کشاورزی احساس میشود (1). یکی از راهکارهای مبتنی بر مدیریت تقاضا در سطح مزرعه، افزایش راندمان آبیاری و مهم‌تر از آن بهبود بهره وری مصرف آب است. بهره وری در متون مربوط به اقتصاد توسعه، به‌عنوان میـزان ستاده حاصل از مقدار معینـی از یک یا چند نهاده تعریف شده است. این معیار نشان‌دهنده نحوه استفاده از منـابع و عوامل تولیدی در یک بازهی زمانی است و آثار سه‌گانه تغییر فناوری، تغییـر مقیاس و تغییـر در راندمان استفاده از نهاده ها، یعنـی حرکت به سمت تابع تولیـد مرزی از داخل را در بر می گیرد (3). لذا در چنین شرایطی یکی از راهکارهای مؤثر و عملی، استفاده بهینه و صرفه‌جویی در مصرف آب است. برای دست‌یابی به شاخص بهره وری، شناسایی شاخصهای اصلی مدیریت مصرف آب و تعیین این شاخص‌ها به روش‌های مناسب ضروری است. بهره‌وری آب از مهم‌ترین شاخصهای کلیدی و رویکردهای اساسی در برنامه‌ریزی‌های کلان مربوط به تأمین، تخصیص و مصرف اصولی آب در بخش های مختلف از جمله کشاورزی است. لذا در این رابطه در سطح مزارع سیبزمینیکاران استان همدان این سؤال مطرح شده که میزان بهره وری آب چه اندازه است؟ در اکثر مطالعات انجام‌شده در این زمینه که به‌صورت پراکنده صورت گرفته، صرفاً به بهره‌وری فیزیکی پرداخته شده است. در این تحقیق، محاسبه بهره وری از نظر فیزیکی و اقتصادی توأمان انجام شده که در واقع نوآوری این پژوهش محسوب می شود.
- جعفری، علی‌محمد و سید معین‌الدین رضوانی.1380. راهکارهای مقابله با بحران آب. گزارش نهائی پروژه تحقیقاتی. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان همدان. شماره 275.
- حسن‌لی، علی‌مراد. 1381. بهره‌وری آب در کشاورزی و راهکارهای افزایش آن. نشریه کمیته بهره‌وری، وزارت جهاد کشاورزی، شماره 36.
- ﺳﻼﻣﯽ، حبیب‌الله. 1376. ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻭ ﺍﻧﺪﺍﺯﻩﮔﻴﺮﯼ ﺑﻬﺮﻩﻭﺭﯼ ﺩﺭ ﮐﺸﺎﻭﺭﺯﯼ. ﻓﺼل‌ناﻣﻪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﮐﺸﺎﻭﺭﺯﯼ ﻭ ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﺷﻤﺎﺭﻩ 18: صفحه 7-31.
- شرکت سهامی آب منطقهای استان همدان. 1397. سیمای آب در استان همدان.
- مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب (IWMI) . 2018. بررسی وضعیت بحران آب در ایران. http://www.iwmi.cgiar.org
)