نوع مقاله : مقاله علمی - ترویجی

نویسنده

• علی شهنوازی

بخش تحقیقات اقتصادی، اجتماعی و ترویج کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی، سازمان تحقیقات،

چکیده

در میان نهاده‌های مورد استفاده در زراعت سیب‌زمینی، بذر جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌طوری‌که بهره‌برداران سالانه تا 34 میلیون تومان برای تهیه بذر هزینه می‌کنند. سهم بذر از کل هزینه‌های زراعی به‌طور میانگین 33 درصد بوده و در کمترین و بیشترین حد به ترتیب 16 و 56 درصد است، بنابراین مدیریت و برنامه‌ریزی برای بهبود کارایی و بهره‌وری استفاده از این نهاده، می‌تواند نقش بسیار مهمی در تأمین اهداف کشاورزی در سطوح ملی و منطقه‌ای داشته باشد. برای بررسی این موضوع در این پژوهش از اطلاعات ۳۴ شهرستان کشور در سال زراعی 1400-1399 که تولید عمده سیب‌زمینی در آن‌ها صورت می‌گیرد استفاده شده است. نتایج نشان داد که میانگین بذر مصرفی و عملکرد سیب‌زمینی در هر هکتار به ترتیب 4442 و 33280 کیلوگرم بوده و کمترین و بیشترین مقدار بذر مصرفی به ترتیب 2046 (ارومیه) و 8000 (فاروج) کیلوگرم در هکتار است. عملکرد نیز از 10 تن (سرپل ذهاب) تا 60 تن (بهار) در هکتار متغیر می‌باشد. طبق نتایج به‌طور متوسط به ازای هر کیلوگرم بذر سیب‌زمینی، 9/7 کیلوگرم محصول برداشت می‌شود. میانگین شاخص بهره‌وری کمی و کیفی نیز به ترتیب 14737 تومان به ازای هر کیلوگرم بذر مصرفی و 15/4 تومان به ازای هر تومان هزینه کرد بذر مصرفی است. از نظر بهره‌وری کمی، شهرستان‌های فیروزکارزین و همدان و از نظر بهره‌وری کیفی شهرستان‌های فیروزکارزین و فریدونشهر به ترتیب کمترین و بیشترین مقادیر بهره‌وری را دارند. بر اساس یافته‌های پژوهش می‌توان گفت که در زراعت سیب‌زمینی عامل موفقیت بهره‌برداران عملکرد بیشتر نبوده بلکه فروش محصول به قیمت بالاتر است.

چکیده تصویری

تازه های تحقیق

کارایی مصرف بذر عبارت از نسبت عملکرد به میزان بذر مصرفی در هر هکتار مزرعه سیب‌زمینی می‌باشد. برای محاسبه این شاخص نیاز به اطلاعات مربوط به مصرف بذر و میزان تولید هر هکتار در مزارع سیب‌زمینی در ۳۴ شهرستان مورد مطالعه است. بهره‌وری مصرف بذر از نسبت سود به مقدار مصرف بذر یا هزینه تهیه بذر محاسبه می‌شود. از آنجا که قیمت بذر خریداری‌شده در مناطق مختلف یکسان نمی‌باشد، بهره‌وری مصرف بذر به دو صورت محاسبه شده ­است. برای محاسبه بهره‌وری نیاز به اطلاعات هزینه، درآمد، مقدار بذر و قیمت خرید بذر است. با توجه به تنوع اطلاعات مورد نیاز، داده‌های مطالعه ابتدا در دو قسمت فنی و مالی ارائه شده و سپس شاخص‌های مورد نظر محاسبه و گزارش می‌شوند. داده‌های فنی عبارت از مقدار بذر مصرفی و عملکرد در هکتار می‌باشد که در جدول ۱ مقادیر کمینه، بیشینه و میانگین این متغیرها گزارش شده است. در شکل‌های ۱ و ۲ نیز جایگاه شهرستان‌های مورد مطالعه از این لحاظ نمایش داده شده است.

 

جدول ۱- کمینه، بیشینه و میانگین متغیرهای فنی در زراعت سیب‌زمینی (کیلوگرم در هکتار)

ردیف	متغیر	تعداد نمونه	کمینه	بیشینه	میانگین
1	بذر مصرفی	34	046,2	000,8	442,4
2	عملکرد	34	000,10	000,60	280,33

                                   مأخذ: یافته‌های پژوهش

 

همان‌طور که جدول ۱ نشان می‌دهد، میانگین بذر مصرفی و عملکرد سیب‌زمینی در هر هکتار به‌ترتیب 442,4 و 280,33 کیلوگرم می‌باشد. کم‌ترین و بیش‌ترین مقدار بذر مصرفی به‌ترتیب 046,2 (ارومیه) و 000,8 (فاروج) کیلوگرم در هکتار است. عملکرد نیز از 10 (سرپل ذهاب) تا 60 (بهار) تن در هکتار متغیر می‌باشد. با نگاهی به شکل‌های ۱ و ۲، سه گروه از نظر مصرف بذر (پائین، متوسط و بالا) و عملکرد (پائین، متوسط و بالا) قابل شناسایی است. در جدول ۲، شهرستان‌های مورد مطالعه از این لحاظ گروه‌بندی شده‌اند.

 

جدول ۲- گروه‌بندی شهرستان‌های مورد مطالعه از نظر میزان مصرف بذر و عملکرد

ردیف	متغیر	گروه	شهرستان
1	بذر مصرفی	پائین	ارومیه، سراب، فریدونشهر، همدان، فریدن، فلاورجان، قیروکارزین، سرپل ذهاب
		متوسط	طارم، بوئین و میاندشت، فیروزکوه، نمین، اردبیل، قروه، گتوند، قصرشیرین، چالدران، شازند، شاهرود، سمیرم، دهگلان، گرگان، عنبرآباد، روانسر، کوار، خرم‌بید، بوانات و کهنوج
		بالا	بهار، جیرفت، منوجان، چادگان، عجب‌شیر و فاروج
2	عملکرد	پائین	سرپل ذهاب، گرگان، کهنوج، فریدن، خرم‌آباد. چالدران. طارم، چادگان، گتوند، قیروکارزین، قصرشیرین، شاهرود و فریدونشهر
		متوسط	اردبیل، جیرفت، بوئین و میاندشت، قروه، عنبرآباد، روانسر، دهگلان، فیروزکوه، نمین، فلاورجان، همدان، سراب و عجب‌شیر
		بالا	فاروج، سمیرم، کوار، بوانات، شازند، منوجان و بهار
مأخذ: یافته‌های پژوهش

 

همان‌طور که اطلاعات جدول ۲ نشان می‌دهد، اعضای مشترکی میان گروه‌های پائین و بالا در مصرف بذر و عملکرد وجود دارد. شهرستان‌های فریدونشهر، فریدن، قیروکارزین و سرپل ذهاب در گروه پائین و شهرستان‌های بهار، منوجان و فاروج در گروه بالا مشترک هستند. بررسی کلی اطلاعات نیز ارتباط مثبت میزان بذر مصرفی و عملکرد را نشان می‌دهد. اطلاعات مالی مورد نیاز عبارت از قیمت بذر، سود، هزینه، قیمت فروش، درآمد و هزینه بذر می‌باشند. در جدول ۳ کمینه، بیشینه و میانگین متغیرهای مالی گزارش شده است.

 

جدول ۳- کمینه، بیشینه و میانگین متغیرهای مالی در زراعت سیب‌زمینی

ردیف	متغیر	واحد	تعداد نمونه	کمینه	بیشینه	میانگین
1	قیمت بذر	تومان -کیلوگرم	34	000,1	364,12	938,3
2	هزینه بذر	تومان-هکتار	34	000,000,3	100,400,34	015,191,17
3	سهم هزینه‌ای بذر	درصد	34	16	56	33
4	هزینه	تومان-هکتار	34	500,907,17	000,630,105	318,625,52
5	قیمت فروش	تومان-کیلوگرم	34	333	405,5	436,3
6	درآمد	تومان-هکتار	34	333,333,8	000,000,285	206,244,116
7	سود	تومان-هکتار	34	334,533,35-	000,553,188	887,618,63
مأخذ: یافته‌های پژوهش

 

نگاهی به فهرست متغیرهای مالی نشان می‌دهد که برخلاف متغیرهای فنی، مدیریت این گروه از متغیرها کم‌تر در اختیار بهره‌بردار بوده و از محیط پیرامون بر نظام تولیدی تأثیرگذار می‌باشند. در این میان مشاهده می‌شود که کمینه میزان سود در هر هکتار منفی می‌باشد. با دقت در میزان سودآوری مزارع سیب‌زمینی مشخص می‌شود که سود تولید سیب‌زمینی در شهرستان‌های سرپل ذهاب، گتوند، قیروکارزین، چادگان، طارم، گرگان و کهنوج منفی بوده است. نکته جالب توجه این است که همه این شهرستان‌ها از نظر عملکردی در گروه عملکرد پائین قرار گرفته‌اند. با توجه به اهمیت قیمت فروش محصول، در ادامه تنها به بررسی نموداری این متغیر پرداخته می‌شود. در شکل ۳، جایگاه شهرستان‌های مورد مطالعه از نظر قیمت فروش محصول ارائه شده است. بیش‌ترین و کم‌ترین قیمت فروش هر کیلوگرم محصول به‌ترتیب 333 (قیروکارزین) و 405,5 (خرم‌بید) تومان می‌باشد.

با استفاده از اطلاعات فنی و مالی مربوط به زراعت سیب‌زمینی، شاخص‌های کارایی و بهره‌وری مصرف بذر محاسبه شده است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، بهره‌وری در دو حالت (نسبت سود به مقدار بذر و نسبت سود به هزینه بذر) به‌عنوان بهره‌وری کمی و کیفی بذر سنجیده شد. در بهره‌وری کیفی، قیمت تهیه بذر نیز در محاسبات لحاظ شد. در جدول ۴، شاخص‌های کارایی، بهره‌وری کمی و کیفی مصرف بذر در زراعت سیب‌زمینی گزارش شده است.

 

جدول ۴- کمینه، بیشینه و میانگین شاخص‌های کارایی، بهره‌وری کمی و کیفی مصرف بذر در زراعت سیب‌زمینی

ردیف	شاخص	واحد	کمینه	بیشینه	میانگین
1	کارایی مصرف بذر	کیلوگرم- کیلوگرم	3	15	9/7
2	بهره‌وری کمی مصرف بذر	تومان- کیلوگرم	844,11-	210,53	737,14
3	بهره‌وری کیفی مصرف بذر	تومان- تومان	4/2-	6/14	15/4

                 مأخذ: یافته‌های پژوهش

 

همان‌طور که از نتایج مشخص است به‌طور متوسط به ازای هر کیلوگرم بذر سیب‌زمینی، 9/7 کیلوگرم محصول برداشت می‌شود. کمینه و بیشینه این مقدار نیز به‌ترتیب ۳ و 15 کیلوگرم می‌باشد. در میان مناطق مورد مطالعه، شهرستان‌های کهنوج و سراب به‌ترتیب کم‌ترین و بیش‌ترین کارایی مصرف بذر را دارند. در شکل ۴، جایگاه شهرستان‌های مورد مطالعه از نظر کارایی مصرف بذر نمایش داده شده است. از آنجا که شاخص کارایی بذر بیش‌تر از نظر تولید حائز اهمیت می‌باشد لذا برای بررسی میزان بازدهی مالی، شاخص‌های بهره‌وری محاسبه شد. همان‌طور که از جدول ۴ پیداست، شاخص بهره‌وری می‌تواند منفی باشد به‌گونه‌ای که مقدار این شاخص در مقادیر کمینه، منفی بوده و برای شاخص بهره‌وری کمی و کیفی به‌ترتیب 844,11- تومان به ازای هر کیلوگرم بذر مصرفی و 4/2- تومان به ازای هر تومان هزینه‌کرد بذر مصرفی می‌باشد. در بیش‌ترین حالت، هر کیلوگرم بذر مصرفی 210,53 تومان سوددهی داشته و در مقادیر متوسط، میزان سوددهی 737,14 تومان می‌باشد. از نظر بهره‌وری کیفی به ازای هر تومان هزینه بذر می‌توان انتظار سودی معادل 15/4 تومان را داشت. بیش‌ترین مقدار این شاخص 6/14 تومان است. در شکل‌های 5 و ۶، جایگاه شهرستان‌های مورد مطالعه از نظر شاخص‌های کمی و کیفی بهره‌وری مصرف بذر ارائه شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود از نظر بهره‌وری کمی، شهرستان‌های قیروکارزین و همدان و از نظر بهره‌وری کیفی شهرستان‌های قیروکارزین و فریدونشهر به‌ترتیب کم‌ترین و بیش‌ترین مقادیر بهره‌وری را دارند.

 

دامنه تغییرات میزان مصرف بذر و هم‌چنین عملکرد در مزارع کشور از نوسان بالایی برخوردار می‌باشد. این مطلب بیانگر وجود الگوهای زراعی مختلف بوده و نشان می‌دهد که در زراعت سیب‌زمینی از سبک‌های مختلفی بهره گرفته می‌شود. تفاوت‌های اساسی در قیمت خرید بذر، قیمت فروش محصول، هزینه‌کرد و درآمد در میان بهره‌برداران کشور وجود دارد. با توجه به این‌که هر کدام از سبک‌های موجود از تعادل عوامل متعددی ایجاد شده‌اند، امکان اظهار نظر کلی در مورد آن‌ها وجود ندارد و تنها از نظر شاخص‌های مشخصی می­توان به بررسی موضوع پرداخت و با تعیین نقاط قوت و ضعف نسبت به بهبود شرایط موجود اقدام کرد. براساس یافته‌های این پژوهش، توصیه‌های زیر را می‌توان ارائه کرد:

1- کارایی و بهره‌وری مصرف بذر در زراعت سیب‌زمینی هم‌راستا نمی‌باشند، لذا برنامه‌ریزی برای مدیریت این شاخص‌ها بایستی مجزا و در ارتباط با یکدیگر انجام پذیرد.

2- با آن‌که افزایش مصرف بذر در طبقه­ (کلاس)های بالا به عملکرد بیش‌تر منجر می‌شود ولی این مسئله باعث بهبود کارایی مصرف بذر نمی‌شود.

3- برای افزایش کارایی مصرف بذر، لازم است که سیاست افزایش عملکرد با مقدار مصرف فعلی یا کم‌تر بذر  با طبقه قابل‌قبول در اولویت باشد.

4- انتظار می‌رود که در مقادیر میانگین به ازای هر 100 کیلوگرم کاهش مصرف بذر، هزینه‌ها 393 هزار تومان کاهش و کارایی از 9/7 به 8 کیلوگرم محصول به ازای هر کیلوگرم مصرف بذر افزایش یابد. به‌دلیل تغییر در هزینه‌ها، شاخص‌های بهره‌وری نیز بهبود می‌یابند.

5- بهره‌وری کمی و کیفی بذر تقریباً هم‌راستا می‌باشند و ارتقاء یکی به بهبود دیگری منتهی می‌شود، به‌عبارت‌ دیگر افزایش سود به ازای هر کیلوگرم بذر مصرفی باعث افزایش نسبت سود به هزینه تهیه بذر در زراعت سیب‌زمینی می‌شود.

6- عامل اصلی بهبود شاخص‌های بهره‌وری، قیمت فروش محصول می‌باشد. متغیرهای دیگر از قبیل: قیمت بذر یا مقدار مصرف بذر نسبت به قیمت فروش محصول اهمیت چندانی ندارند. بنابراین برای ارتقاء بهره‌وری مصرف بذر، ضروری است که به مدیریت بازار توجه شود.

7- در زراعت سیب‌زمینی عامل موفقیت، عملکرد بیش‌تر نبوده بلکه فروش محصول به قیمت بالاتر است. لذا لازم است که در مدیریت مزرعه، تمرکز بر فروش در اولویت برنامه‌های بهره‌برداران باشد.

کلیدواژه‌ها

• کارایی
• بهره‌وری کمی
• بهره‌وری کیفی
• قیمت فروش
• برنامه‌ریزی

موضوعات

• اقتصاد کشاورزی